Trong kinh nghiệm dân gian và y học cổ truyền, Liên ngẫu hoặc Ngẫu tiết còn gọi là Ngó sen, Củ sen (Nodus Nelumbinis Rhizomatis); là một vị dược liệu phổ biến, hiệu quả, an toàn và phù hợp với nhiều đối tượng. Liên ngẫu là thân rễ thắt khúc từng đoạn của cây sen, đường kính khoảng 2 – 5cm, mặt ngoài màu vàng nâu nhạt, mặt cắt có những khoang trống xếp theo hình nan hoa. Theo Viện dinh dưỡng Việt Nam, trong 100g phần ăn được, Liên ngẫu chứa đến 14g tinh bột, nhiều nguyên tố vi lượng như kali, đồng, canxi, vitamin C,… Ngoài làm thuốc, Liên ngẫu được sử dụng nhiều trong các món ăn thanh mát hàng ngày.
Theo Y học cổ truyền, Liên ngẫu quy kinh Tỳ, Vị, Tâm, Can; có vị ngọt, tính mát nếu dùng sống, khi chế biến dùng loại còn non rửa sạch, mài nước cho bệnh nhân uống có tác dụng thanh huyết, chỉ huyết, tán ứ mạnh dùng trong trường hợp xuất huyết do nhiệt, tiêu huyết ứ để sinh huyết mới, hỗ trợ điều trị chảy máu cam, tiểu tiện ra máu, giải rượu, có thể uống 20 – 40 ml/ngày. Khi nấu chín, Liên ngẫu có tính ôn; dùng loại củ to, già, có tác dụng bổ Tỳ Vị, bổ Tâm an thần, ích huyết, mài bột làm thuốc bổ dưỡng cho người già, người mới ốm dậy cơ thể suy nhược, sau khi phẫu thuật giúp chóng liền vết mổ, phụ nữ sau khi sinh huyết hư gầy yếu. Liên ngẫu sao có tính bình hơi ôn, tác dụng thu liễm mạnh, chỉ huyết tốt, dùng trị chứng xuất huyết mạn tính cơ thể hư hàn.
MỘT SỐ BÀI THUỐC THƯỜNG DÙNG VỚI LIÊN NGẪU
• Bài thuốc điều trị chảy máu cam do thực nhiệt ở kinh Vị: Liên ngẫu tươi 200g rửa sạch, giã lấy nước uống trong ngày. Hoặc lá Trắc bách diệp, lá Ngải diệp, Liên diệp (mỗi vị 15g), Địa hoàng và Liên ngẫu (mỗi vị 8g), tất cả cho vào chảo sao vàng, cho vào ấm cùng 1 lít nước sắc đến khi cạn còn phân nửa, chia đều 2 phần uống vào buổi sáng và buổi tối liên tục trong 7 ngày.
•Bài thuốc điều trị chảy máu chân răng do thực nhiệt ở kinh Vị: Liên ngẫu 150g, Đại táo 250g. Liên ngẫu rửa sạch, cắt đoạn, Đại táo thái thành 2 – 4 lát. Cho 500ml nước vào nấu nhừ, gạn lấy nước uống. Dùng trong 10 ngày.
•Bài thuốc thanh nhiệt, giải trừ cảm nắng: Liên ngẫu (loại tươi) 200 – 250g, cắt thành đoạn ngắn, Đạm trúc diệp 10g. Tất cả cho vào nồi, đổ nước nấu lấy nước uống thay nước trà trong ngày. Hoặc Liên ngẫu tươi 100g, mật ong, hoặc mật mía 50g. Liên ngẫu giã dập rồi vắt lấy nước hòa 60g mật mía, trộn đều để uống trong ngày.
•Bài thuốc hỗ trợ điều trị ho lâu ngày, ho ra máu do hư nhiệt: Liên ngẫu 20g, lá Trắc bá diệp 20g, Cỏ nhọ nồi 10g. Tất cả thái nhỏ, phơi khô, rửa sạch, cho vào ấm với 3 chén nước, đun nhỏ lửa còn 1 chén nước, chia 2 lần uống trong ngày trong 10 ngày.
•Bài thuốc điều trị tiểu lắt nhắt, tiểu buốt do thực nhiệt: Liên ngẫu tươi 500g, Mía tươi 500g. Mía rửa sạch, róc vỏ, cắt vụn, ép lấy nước. Liên ngẫu rửa sạch, bỏ đốt, thái vụn để vào chén to, đổ nước mía vào ngâm từ nửa ngày, lấy Liên ngẫu ra xay, ép lấy nước, ngày uống 3 lần trong 7 ngày.
•Bài thuốc điều trị kinh nguyệt không đều: Liên ngẫu 20g, Hương phụ 12g (rang cháy hết rễ và lông); phơi khô các vị thuốc, tán nhỏ, rây bột mịn, trộn với mật ong hoàn viên bằng hạt đậu xanh. Ngày uống hai lần, mỗi lần khoảng 20 viên với nước nóng.
MỘT SỐ MÓN ĂN THƯỜNG DÙNG VỚI LIÊN NGẪU
• Súp Liên ngẫu và Thục địa: Chủ trị mất ngủ, chóng mặt, đổ mồ hôi đêm, đau mỏi lưng và hai gối. Có tác dụng bổ Can Thận âm, bổ khí huyết.
+ Thành phần (3 đến 4 phần ăn): Liên ngẫu (tươi) – 400g, Thục địa – 60g, Long nhãn nhục – 60g, Xương hông lợn – 300g.
+ Cách chế biến: Chặt xương heo thành từng miếng lớn, rửa sạch, cho vào nước sôi nấu khoảng 5 phút, vớt ra rửa sạch. Liên ngẫu rửa sạch, cắt khúc. Rửa sạch các loại dược liệu còn lại, cho tất cả các nguyên liệu vào nồi với khoảng 12 chén nước. Đun sôi, vớt bọt và giảm lửa đun nhỏ lửa trong 3 giờ còn khoảng 4 chén (có thể thêm nước sôi vào nấu nếu cần). Thêm ít muối trước khi dùng. Có thể dùng không giới hạn.
•Súp Liên ngẫu và Đậu đen: Chủ trị thể trạng yếu, khí huyết hư, tóc bạc sớm, chóng mặt, ù tai. Có tác dụng bổ Can và huyết, chống bạc tóc, rụng tóc.
+ Thành phần: Liên ngẫu (tươi) – 400g, Đậu đen – 160g, Đại táo – 10 quả, Gừng – 2 lát, Sò điệp khô – 4 con, chân giò lợn – 400g.
+ Cách chế biến: Rang Đậu đen trên lửa nhỏ cho đến khi khô và vỏ nở bung ra; sau đó lấy Đậu đen ra, rửa sạch để ráo. Rửa sạch chân giò lợn và cho vào nước sôi nấu trong 5 phút; vớt ra và rửa sạch. Rửa sạch các thành phần dược liệu còn lại. Liên ngẫu cắt nhỏ. Cho tất cả các nguyên liệu vào nồi với khoảng 3 lít nước và đun sôi. Vớt bọt, giảm lửa và đun nhỏ trong 3 giờ đến khi lượng nước giảm còn khoảng 1/3 (thêm nước sôi vào nấu nếu cần). Thêm ít gia vị trước khi ăn. Có thể dùng không giới hạn.
• Súp Liên ngẫu và Phổi lợn: Chủ trị ho mạn tính. Có tác dụng thúc đẩy công năng của tạng Phế và giúp giảm ho.
+ Thành phần: Liên ngẫu (tươi) – 240g, Phổi lợn – một cặp, Hạnh nhân – 30g, Bạch cập – 15g, Gừng già – 30g (cắt thành từng lát).
+ Cách chế biến: Phổi lợn rửa qua vài lần muối, rửa lại bằng nước sạch, thái miếng vừa ăn. Cho phổi vào nước sôi nấu trong 5 phút, vớt ra rửa sạch. Liên ngẫu rửa sạch, cắt khúc. Rửa sạch các vị thuốc và cho tất cả các nguyên liệu vào nồi với khoảng 12 chén hoặc 3 lít nước. Đun sôi, vớt bọt và đun nhỏ lửa trong 3 giờ còn khoảng 4 chén (thêm nước sôi vào nấu nếu cần). Thêm ít muối để vừa ăn. Có thể sử dụng không giới hạn.
• Súp Liên ngẫu, Đậu đỏ và thịt lợn/bò: Chủ trị thiếu máu, xanh xao, da sần sùi, mệt mỏi và rối loạn kinh nguyệt ở phụ nữ. Có tác dụng bổ huyết, bồi bổ cơ thể, ngăn ngừa lão hóa.
+ Thành phần: Liên ngẫu (tươi) – 640g, Đậu đỏ –160g, Trần bì – một miếng nhỏ (ngâm và bỏ lớp ruột trắng), Thịt bò hoặc thịt lợn – 320g.
+ Cách chế biến: Liên ngẫu rửa sạch, cắt khúc. Rửa sạch thịt bò/lợn, thái miếng to và cho vào nước sôi luộc vài phút, vớt ra và rửa sạch. Rửa sạch các nguyên liệu còn lại rồi cho tất cả vào nồi với lượng nước vừa đủ (khoảng 3 lít). Đun sôi, vớt bọt, giảm lửa và đun trong 3 giờ. Thêm ít muối trước khi dùng. Món ăn này không thích hợp với những người có triệu chứng nội nhiệt quá nhiều như đau nóng vùng đầu, đau hoặc chảy máu chân răng, nổi mụn.
• Món tráng miệng Liên ngẫu tứ quý: Có tác dụng bổ huyết, dưỡng Tâm và tăng cường chức năng của phủ Vị.
+ Thành phần: Liên ngẫu – 180g, Hoài sơn – 60g, Sa sâm – 30g, Liên tử – 30g, Bách hợp – 30g, Trứng – một quả, Đường để nêm.
+ Cách chế biến: Rửa sạch Liên ngẫu, cắt miếng nhỏ và cho vào máy xay (với một ít nước) thành hỗn hợp sệt. Ngâm các thành phần dược liệu trong một giờ. Rửa sạch và cho vào nồi nấu với vài chén nước cho đến khi chín mềm. Dùng máy xay để xay tất cả nguyên liệu thành hỗn hợp nhuyễn. Thêm đường và đổ từ từ hỗn dịch Liên ngẫu vào khuấy đều. Đun sôi lại hỗn hợp trong vài phút, thêm một quả trứng đã đánh vào và khuấy từ từ vài lần. Sau đó nhấc nồi khỏi bếp. Có thể sử dụng không giới hạn.
